Манай Үндсэн хуульд, энэ хуулийн амин сүнс болох иргэний эрхийг баталгаажуулж хамгаалах, эрх мэдлийг зааглан хуваарилах үзэл санаа хэрхэн тусгагдсан байдаг вэ?
Энэ үзэл санааг шингээгүй бол үүнийг Үндсэн хууль гэж нэрлэсэн ч, энэ нь өөрөө Үндсэн хууль биш гэсэн утгатай үг бий. Орчин үед Үндсэн хуулийн тухай ярихаар энэ хоёр зарчим яригддаг. Үндсэн хууль нь иргэнийхээ эрхийг баталгаажуулж, хамгаалж чадаж байна уу. Үндсэн гол зорилго нь хүний эрхийн төлөө чиглэж байна уу, үгүй юу гэдэг хэмжүүр юм. Хоёр дахь нь иргэний эрхийг баталгаажуулж,хамгаалах хамгийн том зарчмын шинжтэй үйл хэрэг бол ерөөсөө л засаглалын төрийн эрх мэдлийг зааглаж, хуваарилах юм. Хэдий чинээ төрд буй эрх мэдлийг задлана, төдий чинээ иргэний эрхэд аюулгүй болно гэдэг л зарчим байгаа.
Эрх мэдлийг задлах, хуваарилахын хамгийн гол агуулга нь хэн нэг албан тушаалтан, ямар нэгэн төрийн байгууллага, хэн нэгэн бүлэгт бусдад хүч, албадлага хэрэглэж, эрхийг нь хязгаарлаж засагладаг энэ эрх мэдлийг дангаар нь өгөхгүйн тулд, яаж задалж болох вэ гэдэг асуудал. Тухайлбал аль болох олон оролцогчтой, харилцан хяналт тавьж болдог байх. Түүнчлэн хэн нэгний буруу үйлдлийг нь зогсоох чадалтай, зөв зүйлийг дэмжиж, хамтарч ажиллах боломжтой энэ эрх мэдлийн тухай ярьж байгаа юм. Энэхүү хоёр зарчмыг бид 1992-ын Үндсэн хуулийн гол агуулга гэж боддог.
Үндсэн хуулийн дагуу бүрдэж буй хуулийн тогтолцооны туйлын зорилго нь иргэний эрхийг хамгаалах, эрх мэдлийг задлах юм байна. Үүнийг бодитоор хэрэгжүүлэх ямар боломж байна вэ?
Нэгт, Монгол Улсын хууль зүйн салбарт болон тодорхой бүлэг, байгууллагын дарга нар, улс төрийн нөлөөний хүрээнд буй эрх мэдлийг яаж задлах вэ гэдэг асуудал яригдана. Энэ бол эхний ажил. Хоёрт, эрх мэдэл харилцан хяналттай байхаасаа гадна нийгмийн хяналтад орж ирэх ёстой. Задалсан ч гэсэн хяналтад ороогүй эрх мэдэл бол аюултай. Хаа нэг газар очоод бөөгнөрчихдөг, буруу ашиглагдаж эхэлдэг. Гуравт,процессжуулах. Хэзээ, хаана, ямар нөхцөлд, ямар дэс дараатайгаар, яаж хэрэгжүүлэх вэ гэдэг эрх мэдлийг хэрэгжүүлэх тэр процессыг нь бүхэлд нь хуульчилж өгөх ёстой.
Үүнийг хийж, хэрэгжүүлэхэд хуулийн тогтолцоонд ямар өөрчлөлт хэрэгтэй вэ?
Үүнийг хийхийн тулд ядаж хуулийн салбарт эрх мэдлийг задлах байдлаар дараах дөрвөн байгууллагыг байгуулах хэрэгтэй. Эхнийх нь бид бүгдийн сайн мэдэх Тахарын алба. Хуучин гэрч, хохирогчийг хамгаалж, шүүхийн аюулгүй байдлыг хангаж, шүүн таслах үйл ажиллагааны нөхцөлийг хэрэгжүүлдэг байсан. Одоо энэ эрх мэдэл цагдаагийн байгууллагын хавсарга байдлаар хэрэгждэг. Үүнийг задлах юм бол цагдаагийн байгууллага дайвар чиг үүргээсээ сална. Нөгөөтээгүүр энэ чиг үүргийг хэрэгжүүлдэг байгууллага мэргэшихээсээ гадна, эрх мэдлийн баланс буюу хяналт ажиллах боломжтой болно. Нэр нь ямар байх нь чухал биш, Маршалын алба эсвэл Шүүхийн цагдаа ч гэж хэлж болно.
Энэ талаар Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрийн 4.2.1.16-д иргэдийг гамшиг, эрсдэлээс хамгаалахад чадавхжуулах гэж тодорхой тусгаж өгсөн. Хуучин социализмын үед үүнийг дайнч байдлаар хийдэг байсан. Гамшиг, аюулаас сэргийлэх сургалт, авран хамгаалах, зохион байгуулалтыг дэмжин ажиллах болон орон нутгийн хамгаалалт, олон нийтийн аюулгүй байдлыг хангахад дэмжлэг үзүүлэх чиг үүрэг бүхий ийм байгууллага байгуулах ёстой юм байна. Энэ байгууллага байгуулагдсанаар иргэд найз нөхдөөрөө, байгууллагаараа, хэсэг бүлгээрээ 14 хоногийн сургалтад суудаг. Ингэснээр цэргийн эрдэм сурахаасаа гадна ядаж эхний ээлжид хэн нэгэнд эрүүл мэнд, эмнэлгийн анхан шатын тусламж үзүүлэх чадвартай болдог. Гэтэл манай улсад ийм сургалт хийдэггүй учраас бага насны хүүхэд цэцэрлэгтээ хахахад үүнийг гаргаж чадахгүй, амь насыг нь алдчихаж байна.
УИХ-ын гишүүн, хуульч Х.Тэмүүжин
Гэнэт газар хөдлөх, гал гарах эрсдэл үүсэхэд бусдадаа туслаж, эрсдэлээс хамгаалах мэдлэг, чадвартай иргэд манайд хэр их байгаа бол. Тэгвэл яг энэ асуудалд хүнээ боддог, хүнд зориулсан нийгэмтэй улс орнууд анхаардаг юм. Манай улс хүн амынхаа ядаж 25 хувийг ийм сургалтын тогтолцоонд хамруулж чаддаг болох ёстой. Манайх шиг цөөн хүн амтай улсад ийм чадавх маш чухал. Энэ нь улс орны тусгаар тогтнолоосоо гадна иргэдийн амьд үлдэх чадвартай холбоотой чухал асуудал.
Дараа нь Мөрдөх болон Ял эдлүүлэх алба байгуулах. Улс дамнасан зохион байгуулалттай хийгддэг тодорхой төрлийн гэмт хэргүүдийг цагдаагийн одоо байгаа аргаар илрүүлэх буюу тэр гэмт хэрэгтэй тэмцэх ямар ч боломж байхгүй. Иймд тусгайлсан чиг үүрэг бүхий байгууллага байгуулахаас өөр арга алга. Манайх шиг монопол төвлөрсөн ШШГБ дэлхийд байхгүй шүү. Зөвхөн энэ дөрвөн байгууллагыг задалж, шинээр байгуулахад л цаана нь үлдэж байгаа маш олон байгууллага хяналт, чиг үүрэг нь оновчлогдсон, иргэний зохион байгуулалтад орно. Эрх мэдлийг хэдий чинээ задална, төдий чинээ эрх мэдэл иргэдэд аюулгүй байна. Энэ талаар Засгийн газрын 2024-2028 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрт туссан. Үүнийгээ хийж, хэрэгжүүлэх ёстой.
Үүний дараа мэдээж засаглал болон олон нийтийн хяналтын систем сайн ажиллаж байж үр дүн гарах байх аа?
Шүүх, парламент, Засгийн газар, олон нийтийн гэсэн дөрвөн хяналт бий. Шүүхийн хяналттай холбоотой манай улсад нэг том алдаа завхрал байдаг. Прокурорын систем социалист улсын тогтолцоотой. Хуулийн засаглал тогтдог улс орнуудад прокурор, өмгөөлөгч хоёр маргахад маргаан нь шүүх рүү явдаг. Харин манай улсад маргаан нь дээд шатны прокуророор явдаг. Энэ нь шүүхийн хяналтад байхгүй байна гэсэн үг. Хэрвээ шүүхийн хяналтад үнэхээр хувь хүний эрх, эрх чөлөөний хэсгийг оруулъя л гэж бодож байгаа бол шууд шүүх рүү хандах ёстой. Энэ тогтолцоог хийж чадвал сая шүүхийн хяналт бодит болно. Парламентын хяналт, Монгол Улс хууль сахиулах гэмт хэрэгтэй тэмцэх, ял эдлүүлэх үйл ажиллагааны тусгай хяналтын туршлага огт байхгүй.
Хэрвээ шүүх, парламентын хяналтыг сайжруулчихвал үүн дотор Засгийн газрын дотоод хяналт гарч ирнэ. Хууль засагладаг улс орнуудын хамгийн сайн туршлага бол Засгийн газрын дотоод хяналтад Хууль зүйн сайд, Ерөнхий прокурорын нэг нь байдаг. Үүнийг хийхийн тулд дотоод хэргийн болон хууль зүйн чиг үүргийг салгах ёстой. Хууль засагладаг улс орнуудад Дотоод хэргийн яамаа хянахын тулд Хууль зүйн яам нь байгаа. Дөрөвт, олон нийтийн хяналт.
УИХ-ын гишүүн, хуульч Х.Тэмүүжин
Та хууль зүйн салбарын нэг том өөрчлөлт нь процессжуулах гэж дээр дурдсан. Энэ талаар ?
Процессжуулах. Энэ нь хамгийн төвөгтэй их хууль хийх ажилтай, арга барилыг бүхэлд нь өөрчлөх ийм тогтолцоо. Процессжуулахын тулд манайд хамгийн багадаа 9 ийм процессууд ярьдаг.
Монгол Улсын Их Хурлын Гишүүн
Тэмүүжин Хишигдэмбэрэл
info@vip76.mn